Çağdaş Tiyatro

Konu: Çağdaş Tiyatro Salı Ara. 09, 2008 8:41 pm

ÇAĞDAŞ TİYATRO

Batı tiyatrosu bugün de genel olarak Stanislavski'nin sahne düzeni ve
oyunculuk anlayışına dayalı bir gerçekciliği sürdürmekle birlikte 20. yüzyılın ilk yarısında dışavurumculuk
gelecekçilik ve Bertolt Brecht'in epik tiyatrosu gibi gerçekçilik
karşıtı akımlar da etkili oldu. Bu akımların hepsi farklı amaçlar ve
yöntemlerle de olsa
sanatın gerçeği yansıttığı düşüncesine karşı çıktılar; doğallık
yanılsamasını kırarak sanatın doğal değil yapılmış bir şey olduğunu
savundular. Geliştirdikleri deneysel teknikler tiyatroyu bir vakit
geçirme ve eğlenme aracı olmaktan çıkardığı için de çoğu zaman seyirci
çekemedi hatta skandallara yol açtı. Bu yeni akımların bir başka özelliği de oyun yazarları kadar sahne tasarımcıları ve yönetmenlerin de öne çıkması kuramcı kimliğini kazanmalarıydı. Deneysel tiyatro üzerinde etkili olmuş kuramcıların başında İsveçli tasarımcı Adolphe Appia gelir. Appia sahnenin bir gerçeklik atmosferi veren "sahici" dekor öğeleriyle doldurulmasına karşı çıkıyor bunun yerine yapıtın "ruhunu" ortaya koyacak yalın bir sahne düzeni öneriyordu. Doğalcı ayrıntıların yerine
dikkati oyuncunun jestleri üzerinde toplayacak ve dramatik gerilimi
çıplak bir biçimde dışa vuracak basit bir dekor gerekliydi. Appia'nın
dışavurumcu görüş leri İngiliz yönetmen Gordon Craig tarafından daha da geliştirildi. Craig sahnede soyutlamayı uç noktasına götürdü; duygusal ve görsel değil tinsel ya da zihinsel bir etki yaratmak için son derece öznel bir ışıklandırma yöntemi yarattı. Tek bir gotik sütunun sahneye bir kilise havası vermekte ayrıntılı bir mukavva kilise dekorundan çok daha etkili olacağını düşünüyordu. Craig'e göre tiyatro ve oyunculuk simgesel düzeni bozmamalıydı. Craig ve Appia'nın görüşleri çok geniş bir uygulama alanı bulamadı. Yalnızca Avusturyalı yönetmen Max Reinhardt
Craig'in soyutlamaya dayalı dışavurum anlatımıyla canlı ve renkli bir
oyun anlayışı arasında bir uzlaşma noktası yakalayabildi.

Rusya'da da 1917 Devrimi'nden sonra kısa bir süre için Stanislavski'nin doğalcı anlatımına karşı olan deneysel anlayışlar tiyatroya egemen oldu. Bu dönemde en etkili yönetmen daha önce Stanislavski'nin yanında oyunculuk yapan Vsevolod Meyerhold'du. Craig'in izinden giden Meyerhold
dekorda soyutluğu daha işlevselci bir yöne çekti. Biyomekanik oyunculuk
adını verdiği yöntemle oyuncuların özel kişiliklerini silmeye ve
oynuculuğu bir dizi kimliksiz fiziksel harekete indirgemeye çalıştı.
Sahnenin doğal bir ortam değil tiyatro amacıyla kurulmuş yapma bir düzen olduğunu açıkça belirtmek için vida ve çivileri gizlenmemiş dekor öğeleri kullandı. 1918'de ilk Sovyet oyunu olan gelecekçi şair Mayakovski'nin Misteriya-buff'uru (Kutsal Güldürü) sahneleyen de Meyerhold'du. Gelecekçilik Rusya'dakinin tam karşıtı bir siyasal görüşü savunmakla birlikte İtalya'da da ektiliydi. İtalyan gelecekçileri makine çağının hızını şiddetini

Modernizmin Almanya'daki biçimi dışavurumculuktu. Bu akım ilk örneklerini Strindberg'in son oyunlarında Frank Wedekind'in sahne ve kabare için yazdığı ve bestelediği şarkılı oyunlarda vermişti. Dışavurumculuk hem bireyin kendi ruhsal potansiyelini topluma karşı gerçekleştirmesini önerdiği hem de bunun olanaksız olduğunu söylediği için sahnede gerilimi çatışmayı ifade eden öğelere önem veriyordu. Sanatın gösterdiği gerçeklik dış dünyanın değişmez yüzü değil
insanın gerilen ve kaynaşan iç dünyasıydı. Bu akımın daha siyasal bir
kolu da vardı; 1918 ayaklanmasına aktif olarak katılan sosyalist şair
Ernst Toller'in Die Maschinenstürmer (1922; Makine Kırıcıları) bu
eğilimin en tipik örneğiydi. Dışavurumcu tiyatro yazarlardan çok yönetmenlerle etkili oldu. Daha sonra Brecht'le birlikte epik tiyatro deneyine katılan Erwin Piscator 1920'lerde makineleri hem birer dekor öğesi hem de sahne teknolojisi olarak kullandığı oyunlarda insanın artık yaşamadığını ama mekanik dünyanın bir tür insani (daha doğrusu şeytani) canlılık kazandığını gösterebilmişti.
Fransa'da ise deneysel tiyatro fazla gelişmedi. Bunun bir nedeni
modernizmin Fransa'ya özgü biçimi olan gerçeküstücülüğün tiyatroya
fazla önem vermemesi ve sanatını da zaten seyirlik bir gösteri
biçiminde gerçekleştirmesiydi. Öte yandan yeni akımlardan etkilenen oyun yazarları ve yönetmenler de Almanya ve Rusya'da olduğu gibi oyunculuk sanatını sarsmaya çalışmıyorlar Jacques Copeau Louis Jouvet Charles Dullin ve Georges Pitoeff gibi yönetmenler seyircisiz kalma noktasına düşmeden tiyatronun da bir sanat olduğu iddiasını elden bırakmadılar. Özellikle Pitoeuff Almanya'dakine koşut bir biçimde dikkati oyunun düşünsel içeriği üzerinde toplamak amacıyla dekor ve oyunculuğu süsleme öğelerinden arındırdı.
İngiliz tiyatrosu kara Avrupa'sındaki deneylerden uzak durdu. Yüzyıl başında
Bernard Shaw'un sahneyi bir felsefi ve siyasal tartışma arenasına
dönüştüren oyunları ilgi çekiyordu. Granville-Barker da Shakespeare
oyunlarını sadeleştirdi
geleneksel yorumlardaki tumturaklı ve ağır havayı eledi. Amerikan
tiyatrosu bu dönemde aslında bir eğlence endüstrisi durumundaydı; gene
de ülkenin ilk önemli oyun yazarı olan Eugene O'Neill'in yapıtları
1920'lerde sahnelenmeye başladı. İrlanda'da da J. M. Synge ve Seah
O'Casey'in oyunları yüzyıl başlarındaki toplumsal ve ruhsal çalkantıyı yansıtıyordu.

20. tiyatrosunun en etkili adı hiç kuşkusuz Bertolt Brecht'ti. Brecht'in epik tiyatro anlayışı ve ADC'de 1949'da kurduğu Berliner Ensemble
John Arden ve Edward Bond gibi İngiliz yönetmenleri de etkiledi.
Tiyatroda yanılsamaya ve edebi anlatıma karşı tepkinin bir ifadesi de
belgesel tiyatro ya da olgu tiyatrosu adı verilen anlayıştı. Burada
yaşanmış bir olay fazlaca değiştirilmeden ve belgelerle desteklenerek
sahneye konuyordu. Peter Weiss'ın Ermittlung'u (1965; Soruşturma

20. yüzyıl tiyatrosundaki bir başka önemli eğilim de insanla dünya arasındaki uyumsuzluğu hem insanın
hem de dünyanın anlamının silindiği noktaya kadar götüren uyumsuzluk
tiyatrosuydu. Beckett'in sıkıntılı ve hüzünlü kuklalara dönüşmüş
insanların dünyasını anlatan tiyatrosu Arthur Adamov ve Eugene Ionesco'nun daha fantastik denemeleri İngiltere'de Harold Pinter'ın oyunları Fransız yazarı Alfred Jarry'nin 15 yaşındayen yazdığı kukla oyunu Ubu roi'ya (1896; Übü 1963) değin götürülebilir.

Uyumsuzluk tiyatrosu sahnedeki bütün görsel ve duyusal öğeleri en aza indirmişti. Buna karşılık tiyatronun dokunulmazlığını parçalamaya yönelen "alternatif tiyatro" hareketleri yaygınlaştı. Bunların en etkilileri
ABD'de Julian Beck ve Judith Malina'nın Living Theatre'ı (Yaşayan
Tiyatro) ile İngiltere'de epik tiyatro uygulamasını sürdüren George
Devine'in İngiliz Sahne Topluluğuy'du. Arnold Wesker
John Osborne ve John Arden gibi yeni oyun yazarlarının yapıtları
Devine'in tiyatrosunda sahnelendi. Deneysel tiyatronun Avrupa'daki
öncülerinden biri ise seyircinin oyuna katılmasını savunarak hem Avrupa hem de ABD'deki deneysel tiyatro topluluklarını etkileyen Polonyalı yönetmen Jerzy Grotowski'ydi.

II. Dünya Savaşı'ndan sonra İngiltere'de Laurence Olivier ve John Gielgud gibi Shakespeare yorumcuları
geleneksel tiyatroyu sürdürerek yeni bir klasik oyuncu kuşağının
yetişmesini sağladılar. 1961'de Kraliyet Shakespeare Topluluğu'nu kuran
Peter Book da deneycilikle seyirci zevkini uzlaştırabilmiş yönetmenlerden biridir. Aynı dönemde Fransa'nın önemli yönetmenleri arasında
yönetmenin yaratıcılığına ağırlık veren tümel tiyatro anlayışını
geliştiren oyuncu ve yönetmen Jean Vilar'ı anmak gerekir. Almanca
konuşan ülkelerde ise 1960'lar ve sonrasında Max Frisch Friedrich Dürrenmatt Peter Weiss ve Peter Handke gibi yazarlar karamsar bir dünya görüşünü ilerici bir siyaset anlayışıyla birleştirmeye çalıştılar.
mekanikliğini kutsayan ve seyirciyle oyun arasındaki görünmez duvarı
yıkmaya yönelen kışkırtıcı gösteriler düzenlediler. 1921'de Bağımsız
Deneysel Tiyatro'yu kuran Anton Giulio Bragaglia deneysellikle
izlenebilirlik arasında bir denge oluşturmaya çalıştı. tam tersine oyuncuyu öne çıkaran eski commedia dell'arte geleneğini sürdürüyorlardı. Fransa'da 20. yüzyılın ilk yarısında Georges Feydeau'nun bulvar komedileri popülerdi. Buna karşılık
1971) bu tarzın en başarılı örneğiydi. 1980'lerde de İskoçya'da John
McGrath'ın 7:84 adlı topluluğu bu anlayışı sürdürmektedir. eleştirmenlerce bu akım içinde değerlendirilir. Tarzın kökenleri
Antonin Artaud'nun vahşet tiyatrosu bu duyusal etkileri insanların
bastırılmış güdülerini ayaklandırmak için kullanır. Bazı
eleştirmenlerce uyumsuzluk tiyatrosu içinde değerlendirilen Jean Genet
ve Fernando Arrabal'ın oyunları da kamçılayıcı gerginlikleriyle Artaud
çizgisine daha yakındır. 1960'ladan sonra İngiltere ve ABD'de de
seyirciyle oyuncu arasındaki mesafeyi kaldırmaya